شب چله ، نبرد مهر و اهریمن
پنجشنبه، آذر ۲۹، ۱۳۸۶
ماه دی آمد که هوا هر زمان .. بارد کافور همی بر جهان
یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا میکنند، سابقه ای بسیار دراز داشته و مربوط می شود به ایزد مهر ، ایزد روشنایی و دادگری.
این رسوم ویژه آریایی هاست و بخصوص پیروان آیین مهر ، هزاران سال است که آنرا در ایران زمین بر پا می دارند.شب یلدا ، شب زایش و تولد مهر است که به یادگار آن برگزار می شد. ریشه این باور بر می گردد به گاه شماری و اندیشه هایی که ایرانیان مهر دین از آن داشتند. مردمان دوران گذشته که زندگی و زیستشان بر پایه چوپانی و کشاورزی قرار دادشت و در درازای سال با سپری شدن فصول و تضادهای طبیعی خوی داشتند بر اثر تجربه و گذشت زمان با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و قرار ستارگان آشنایی یافته و کارها و فعالیتشان را بر اثر آن تنظیم می نمودند. در نگر مردمان قدیم تابش خورشید ، روز و روشنی ، مظاهر نیک و موافق و ایزدی بود و در برابر آن تاریکی ، شب و سرما را نیز از رفتار های اهریمن می پنداشتند.همچنین گذشتگان برای رخنه در تاریکی و زایل ساختن آثار اهریمنی ، آتش می افروختند و هر گروه از خانواده و خویشان گرد آتش جمع می شدند و آن شب را با خوردن و نوشیدن و شادی بسر می آوردند و این شبهای آتشان نام داشت. به موجب فرگرد هجدهم وندیداد در شب لازم است آتش افروخته و شعله ور نگه داشته شود تا دیوان و عمله اهریمن نتوانند زیانکاری کنند . همه جشنهایی که شب هنگام برگذار می گردید با آتش افروزی همراه بود از جمله شب چله. بدین دلیل ابوریحان در آثار الباقیه میگوید :«و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی است.گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود و آدمیان به نشو و نما آغاز میکنند و پری ها و به ذبول و فنا روی می آورند.» هنوز هم در بسیاری از نقاط جهان در ورزهای زمستان پیکره ای را که مظهر زمستان است ، کفن پوش می کنند و آتش میزنند، این پیکره نماد فسردگی طبیعت است باید این پیکره را از محل زیست دور نمود و به خاکش سپرد و مقدم بهار و گرمی را گرامی داشت.
سفره شب یلدا ، سفره میزد myazd است و میزد عبارت است از میوه های خشک و تر ، نیز آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لرک که از لوازم این جشن و ولیمه بود که به افتخار و ویژگی اورمزد و مهر برگزار میشد. ایرانیان در کنار این سفره رنگین گرد آمده و از ایزد روشنایی ، خواهان برکت بودند تا زمستان را با خوشی سر کنند .
ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه در این باره میگوید، روز اول دی ماه خور نیز نامیده می شد و در قانون مسعودی خور روز ثبت شده است هرچند این نام در برهان قاطع خرم روز نامیده شده است. در برهان قاطع در زیر عنوان یلدا چنین آمده است : «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس باشد ، و آن درازترین شبهاست در تمام سال و در آن شب آفتاب به برج "جدی" تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک میباشد و برخی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
در کتاب نوروزنامه منسوب به عمر بن خیام چنین امده است :«دی ماه ، دی دیو باشد. بدان سبب این ماه را دی خوانند که درشت بود و زمین از خرمی ها دور مانده بود و آفتاب در جدی بود و اول زمستان باشد.»
چله بزرگ و کوچک
چله بزرگ روز نخست دی ماه است تا دهم بهمن ماه که چهل روز تمام ادامه می یابد . چله کوچک از دهم بهمن ماه است تا بیستم اسفند و بدان جهت چله کوچک مینامند که از شدت سرما می کاهد. پس اول دی ماه به مناسبت آنکه تجدید حیات مهر یا خورشید است به نام یلدا یعنی تولد که البته واژه ای سریانی است مشهور شده و جشن گرفته میشود. اما آغاز دی ماه جشن بزرگ دیگری هم بود . "دَذوَ" در اوستا به معنای آفریدگار و خداوند و "ددو" در پهلوی نیز شکل تغییر یافته همین واژه است. در گذشته این روز را روز خورشید نیز میگفتند و جشنی از جشنهای کهن ایرانیان بوده است که همگی اینها دلالت بر بزرگی و ارزش این روز در نزد ایرانیان دارد چنانکه ابوریحان در این باره میگوید : این جشن را یعنی روز اول دی ماه را "نودروز" نیز می گویند چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است.
تمام توضیحات بالا اشاره بدین دارد که نخستین روز دی ماه و یلدا پیوند استواری با مهر و ایزد روشنایی دارند. هنگامی که آیین مهر از ایران در جهان متمدن کهن منتشر شد ، در روم و بسیاری از کشرهای اروپایی، روز بیست و یکم دسامبر را که برابر با اول دی ماه و درست در هنگامی که آیین مهر همگانی شده بود به عنوان روز تولد مهر با میترای شکست ناپذیر جشن میگرفتند اما در اثر اشتباهاتی که در سده چهام میلادی روی داد ، تولد مهرنجات بخش یا مسیحای منجی در بیست و پنجم دسامبر واقع شد و از آن پس تثبیت گردید. نکته ای که باید افزود چنین است که در میان رومیان نیز واژه ناتالیس به معنای تولد است و در واقع مسیحیان سریانی واژه یلدا را به ایران آوردند و از آن زمان تا به اکنون این واژه ماندگار شده است.
یلدا در منابع تاریخی و شعر شاعران
در ماخذ ایرانی و اسلامی شب یلدا به شب میلاد شناخته شده است.ثعالبی میگوید که شب میلاد ، شبی است که عیسا در آن متولد شده و در درازی بدو مثل زنند(ثمار القلوب). ابونواس گفته :
یا لیلة المیلاد هل عرفت ..... اسهر منی عاشقا مذکنت
تلم اصابرک فما صبرت ..... حتی بدت غره یوم السبت
همچنین عبیدالله بن عبدالله طاهر گفته است :
مضت لیلة المیلاد اطول لیلة ... و اقصرها هذان مختلفان
فطالت بمعنی واحد و تقاصرت ... بقرب حبیب و اجتماع سنان
در فرهنگ سریانی به انگلیسی نوشته پاین اسمیت یلدا با نوئل تطبیق شده است و از برخی از اشعار پارسی رابطه میان میلاد مسیح و شب یلدا درک می شود از آن جمله معزی میگوید :
ایزد دادار ، مهر و کین تو گویی ... از شب قدر آفرید و از شب یلدا
زان که به مهر بود تقرب مومن ... زان که به کینت بود تفاخر ترسا
....
چون حلقه ربایند به نیزه ، تو به نیزه ... خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا (عنصری)
نور رایش شب را روز نورانی کند ... دود چمش روز روشن را شب یلدا کند(منوچهری)
به صاحب دولت پیوند اگر نامی همی جویی ... که از یک چاکری عیسا چنان معروف شد یلدا (سنایی)
تو جان لطیفی و جهانجسم کثیف است ... تو شمع فروزانی و گیتی شب یلدا (معزی)
در "آذر شهر" آذربایجان ؛ شب اول دی ماه که همان شب چله است اهالی "چیله قارپوزی" (هندوانه چله) می خورند و باور دارند که با خوردن هندوانه ، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر ندارد.
در اردبیل به هنگام شب یلدا مردم چلهبزرگ را قسم میدهند که زیاد سخت نگیرد و معمولا "قورپا"(گندم برشته) و سبزه و هندوانه و مغز گردو و نخود چی کشمش میخورند.
چوپانان سنگسری که به هنگام زمستان در قشلاقهای کویری به سر میبرند ، شب چله در «میردکه»ها (خانه مردان ، خانه چوپانان) دور هم جمع می شوند و به قصه های مَس کُرد (چوپان ارشد) گوش فرا میدهند.
طایفه "مراغیان رودبار" قزوین که مناسک و شعایر سری خاص خود را دارند و در خور پژوهش است ، "کله بز" را مقدس می شمارند و برای پیشگویی حوادث سال و اتفاقاتی که در پیش رو خواهند داشت –در شب چله بزرگ- بز یا بزغاله را سر بریده و در مجالس شب نشینی حضور میابند.
شیرازی ها در شب یلدا به شب زنده داری میپردازند و سفره میگسترند این سفره بی شبهات به به سفره هفت سین نوروزی نیست ، در اتاقی گسترده می شود و در آن انواع تنقلات : همچون کشمش و آجیل و مکل گشا و رنگینک و خرما و انجیر می چینند.
شب یلدا درازه من چه سازم ... عزیزم خواب نازه من چه سازم
posted by شارمین مهرآذر @ ۹:۵۰ قبل‌ازظهر,
